امکان سنجی حمایت از آفرینش های فکری ارائه شده در قالب سخنرانی با تأکید بر حقوق موضوعه کشور ایران و کنوانسیون برن

 

 

امکان سنجی حمایت از آفرینش های فکری ارائه شده در قالب سخنرانی

با تأکید بر حقوق موضوعه کشور ایران و کنوانسیون برن

احسان نعمتی*¹ سام محمدی²  سیدحسن حسینی مقدم³

1. کارشناس ارشد حقوق خصوصی دانشگاه مازندران
2.  دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران
3. استادیار گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران

 

 

1.         مقدمه

 

چو زر سنجیدن آن گه خرج کرد                   سخن باید به دانش درج کردن

     که نامحکم بود بی بیخ، دیوار                       نخست اندیشه کن، آنگاه گفتار[1]

 

فکر و ذهن انسان منشاء بسیاری از رخدادهای مثبت و منفی در سطح این کره خاکی و در مواقعی فراتر از آن بوده است که از رهگذر آن علاوه بر تغییرات گسترده ای که در خصوص شیوه زندگی، فرهنگ، آداب و معاشرت ابنای بشری ایجاد شد، قدرت بی حد و حصر ذهن و تفکر انسان بیش از پیش روشن گردید. ذهن انسان اتفاقات و مسائل روزمره را با قدرت و سرعت غیر قابل تصوری درک و سپس آنها را تحلیل می نماید. در این میان برخی اشخاص از این استعداد و نعمت خدادادی بهره بیشتری برده و از میان تحلیل های صورت گرفته، آثاری را به مرحله آفرینش می رسانند؛ بعنوان مثال با نشستن در دل طبیعت و درک شرایط موجود در آن، یک نقاشی زیبا را طراحی می نمایند و بدین شکل آفرینندگی می کنند.

یکی از شیوه هایی که انسان می تواند خلاقیت های خود را به عرصه نمایش بگذارد، انتقال از طریق سخن و کلام می باشد. سخن گفتن و همچنین کلامی را ادا کردن، یک توانایی های ذاتی برای انسان می باشد که وی می تواند از طریق آن خواسته ها، اندوخته ها و تمایلات خود را ابراز و عنوان کند.  سخن‌راندن و مطالب را ارائه کردن ممکن است در دو موقعیت صورت پذیرد. نخست فضای خصوصی و محرمانه ای که اشخاص در آن آزادانه و بدون هیچ محدودیتی با یکدیگر به گفتار می پردازند و حالت دوم فضای عمومی که شخص برای طیف گسترده ای از مخاطبان ناشناس به سخنرانی می پردازد، اگرچه در هر دو موقعیت مذکور، ممکن است سخنرانی یا به صورت غیرحضوری از طریق سامانه های اینترنتی برخط برگزار گردد و یا با حضور در سالن های همایش و مکان هایی از این دست.

در چنین شرایطی، حقوق مالکیت فکری آثاری که در قالب سخنرانی ارائه می گردند، از چند منظر قابل بررسی می باشد: منظر نخست همان روال معمولی و عادی سخنرانی می باشد که شخص اقدام به مطالعه و بررسی در حیطه موضوعی که در ذهن دارد، می نماید و همان موارد را در سخنرانی ارائه می دهد؛ دوم، موردی که شخص آثار نوینی را در ذهن خود پرورانده و قصد دارد ماحصل یافته های خود را برای نخستین بار در قالب سخنرانی در یک همایش یا کارگاه آموزشی و موارد این چنینی بیان کند و  سوم حالتی است که شخص یافته های فکری اشخاص دیگری را با نام خود ارائه می نماید و آنها را به خود منتسب می نماید.

در خصوص مورد اول که شیوه عادی سخنرانی نیز می باشد، بحثی وجود ندارد؛ چون شخص سخنران صرفاً تجارب و اطلاعاتی که ناشی از مطالعات شخصی اش بوده را به دیگران انتقال داده است و روال سخنرانی در همایش ها و کارگاه های آموزشی نیز بدین شکل می باشد. در ارتباط با مورد دوم که موضوع اصلی پژوهش نیز می باشد، شخص قصد انتشار اولیه اثری که در ذهنش خلق نموده را دارد بدون اینکه پیش از آن در جایی منتشر نموده باشد، در چنین وضعیتی اگر مطالب وی توسط شخص دیگری منتشر شود، چه وضعیتی پیدا می کند؟ آیا حقوق مالکیت فکری کشور ایران از چنین اثری حمایتی می کند؟ نهایتاً حالت سوم که به دفعات مشاهده شده است، شخص سخنران اشعار، مندرجات مقاله یا کتب شخص دیگری را به نام خود در محافل ارائه می دهد و مدعی خلق آن آثار نیز می شود که با توجه ماده 23 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، تخلف و نقض حق مؤلف محسوب می گردد و نهایتاً مسئولیت مدنی و کیفری شخص سخنران را به همراه دارد.

 

گفتار اول: تبیین وضعیت سخنرانی از منظر ادبی و حقوق مالکیت فکری

بند اول: سخن و جایگاه آن در زندگی انسان

لغت سخن در فرهنگ فارسی عمید به معانی آنچه گفته شود؛ کلام؛ قول؛ نطق؛ بیان؛ گفتار به کار رفته و اصطلاح سخن راندن نیز به معانی  (مصدر لازم) [مجاز] سخن گفتن؛ نطق کردن، حرف زدن؛ گفتگو کردن به کار رفته است.[2] در فرهنگ لغت معین نیز  به معانی کلام، گفتار،  نطق، بیان، اراده و آرزو  به کار رفته است.[3]

اساساً اندیشیدن و تفکر ابزار تکامل و رشد بشر است، سخن نیز مایه زیبایی و معرف جایگاه انسان می باشد، کمااینکه یک انسان بدون اندیشه و سخن قابل تصور نیست و از معنای ذاتی و حقیقی آن دور می گردد. به عبارت دیگر، کلام و سخن تبدیل کننده اندیشه های انسان به پدیده فکری می باشند و راهی جهت عرضه و ارائه اندیشه های ارزشمند و کارآمد می باشند (امامی، 1393: 103). همانطور که مولا علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید: هیج دانشی بالاتر از اندیشیدن نیست و اندیشه را به مثابه آیینه ای صاف و روشن درنظر داشته اند؛  با این وجود ارتباط تنگاتنگ و نزدیک سخن و اندیشه آشکار می گردد و آنها لازم و ملزوم یکدیگرند و بی هم تاب ماندگاری نخواهد داشت. خداوند متعال در کنار اینکه توانایی سخن راندن و بیان را به انسان مبذول داشته، استعداد بهره وری از آن را نیز به این ناچیز ارزانی داشته تا با توسل به آن بتواند مولد رخدادهای مثبت باشد. از آنجایی که انسان دارای پیشینه و ذات اجتماع پسندی می باشد و از ازلت و تنهایی بیزار است، سخن وسیله مهمی جهت حضور انسان در جوامع و  نقش آفرینی می باشد. در خصوص اینکه سخن در زندگی انسان نقش انکار نشدنی ای دارد، شکی نیست؛ از جمله آن می توان به نقش آن در ایجاد روابط دوستانه، شغلی، اجتماعی و تجاری چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی نام برد. بنابراین هرچه سخن اندیشیده تر  بیان گردد، آثار اجتماعی بیشتری خواهد داشت و سخنران نیز ارج و مقام بیشتری بدست می آورد. در اهمیت سخنرانی باید گفت، امروزه ممکن است گاهی اوقات سخنرانی بدلیل ضرورت امر و فرصت ناکافی جایگزین امر نوشتن شود، بطوری که اشخاص در شرایطی اندیشه و دستاورد علمی خویش را پیش از انتشار کتبی در قالب کتب یا مقاله بدلیل نیاز جامعه در قالب سخنرانی و یا حتی بشکل اطلاعیه از طریق رسانه ملی به منصه ظهور در آورند؛ مانند وضعیت حادث ناشی از شیوع بیماری کورنا ویروس یا کوید ۱۹ که پزشک محققی دستاورد تحقیق خویش را پیش از انتشار کتبی به شکل مقاله یا کتاب برای دسترسی سایر پزشکان یا عموم اشخاص و مداوای بیماری افراد جامعه فوری اقدام به سخنرانی و یا اطلاع رسانی عمومی می نمایند. این امر قطعاً مصداق انتشار در قانون حمایت از مصنفین و یا سایر قوانین یا کنوانسیون‌ها نخواهد بود اما تردیدی در نوآوری و دستاورد علمی پزشک محقق نیست. در اینصورت این ایده باید مورد حفاظت  به نفع شخص ارایه دهنده آن ولو بدون انتشار کتبی قرار گیرد و بنظر قانون تا این اندازه باید مورد تفسیر موسع قرار گیرد و حامی صاحب ایده باشد.

بند دوم: حقوق مالکیت فکری

حق مالکیت فکری، عبارت است از حقی جهت بهره برداری مطلق برای شخص پدیدآورنده که ممکن است اثر بوجود آمده در یکی از زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری باشد که دارای ارزش مادی معنوی است (اصغری آقمشهدی: 1391: 18). در جوامع گوناگون، در راستای حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار صنعتی، علمی، ادبی و هنری، قواعد و مقرراتی به تصویب می رسند. این شاخه از حقوق، در سال های اخیر در کشورهای متمدن و پیشرفته، به علت بالا رفتن حجم تولیدات آثار فکری، اهمیت بسیار فراوانی پیدا کرده است.  به مرور زمان و با توجه به اهمیت موضوع و اقتضای زمان، قوانین متعدد و فراوانی در این زمینه در سطح ملی و بین المللی به تصویب رسیده است تا جایی که در سال 1970، سازمانی تحت عنوان مالکیت فکری شروع به فعالیت نمود که در سال های بعدی، در قالب یکی از سازمان های تخصصی سازمان ملل متحد در آمده است. همانطور که بیان شد از زمان پیشرفته شدن جوامع، آثار ادبی و هنری تولید شده در داخل کشور و  در خارج از کشور به سادگی تکثیر یا تقلید می گردد و از این رو، پدیدآورندگان از منافع مادی و معنوی آثار خود محروم می گردند (میرحسینی، 1394: 47).  کشور های مختلف با اتخاذ تدابیر مناسب  و تصویب قوانین کارآمد، تمام سعی خود را در حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار فکری، به کار گرفته اند تا این اشخاص بدون هیچگونه نگرانی و اضطراب، آثار  فاخر و ماندگاری را تولید نمایند.

حقوق مالکیت فکری، مانند سایر حقوق مالکیتی دیگر است که به پدیدآورنده و مؤلف اثر، اجازه می دهد از اثرش محافظت کند و با حق تألیفی که در اختیار دارد، در راستای کسب سود و منفعت از اثرش قدم بردارد که عنوان ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز می باشد (Wipo: 2017: 1) برخی دیگر نیز بیان داشته اند حقوق مالکیت فکری، حقوقی هستند که به جهت زمینه های بازاری به وقوع پیوسته اند و در این خصوص ادامه حیات می دهند   (دراهوس،1 139: 301) که به دو شاخه اصلی مالکیت صنعتی[4] و مالکیت ادبی هنری[5] تقسیم می شود. آثار صنعتی، شامل اختراعات، ابداعات، علائم تجاری و خدماتی، طرح های صنعتی، نام های تجاری، علائم جغرافیایی و مدل های کاربردی و آثار ادبی و هنری، شامل کتاب، مقاله، موسیقی، سرود، شعر، نقاشی، آثار سینمایی، عکاسی، نرم افزارهای رایانه ای و ... می باشد.

گفتار دوم:  رویکرد حقوق مالکیت فکری در خصوص آثار ارائه شده در قالب سخنرانی

به دفعات پیش می آید که شخص مؤلف از اثری  که در ذهنش پدید آورده است، به صورت شفاهی و کلامی رونمایی کند. آثار شفاهی به خصوص آثاری که برای نخستین بار در یک کنفرانس، همایش و کارگاه بصورت  سخنرانی ارائه می گردند،  گاهی اوقات از سوی اشخاص دیگر مورد نقض و برداشت غیرقانونی قرار می گیرند، بدین شرح که از مطالب تبیین شده در سخنرانی بدون مجوز قانونی در  آثار علمی و پژوهشی خود مورد استفاده قرار می دهد؛ بی آنکه نامی از سخنران و پدیدآورنده آن مطالب ذکر نماید.  لذا حمایت از افکار و اندیشه های شخص سخنران اقتضاء این دارد تا آثار وی نیز تحت پوشش حقوق مالکیت فکری قرار داشته باشد.

در گفتار حاضر، به صورت مجزا به تحلیل این موضوع در حقوق موضوعه کشور ایران و کنوانسیون برن[6] پرداخته خواهد شد.

بند اول: تحلیل موضوع سخنرانی در حقوق موضوعه ایران

در حقوق کشور ایران، اولین قانونی که در جهت بررسی این موضوع به چشم می خورد، قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان می باشد. در ماده 1 قانون مذکور در مقام تعریف برخی اصطلاحات تخصصی چنین بیان شده است: «از نظر این قانون، به مولف و مصنف و هنرمند «پدید آورنده» و به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته «اثر» اطلاق می شود.» در ماده 2 قانون مذکور  آثار مورد حمایت بیان شده اند که به شرح ذیل می باشند:

1. کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.
2. شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
3. اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
4. اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
5. نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته ها و خط های تزئینی و هر گونه اثر تزئینی و اثر تجسمی که به هرطریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.
6. هر گونه پیکره (مجسمه).
7. اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.
8. اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.
9. اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.
10. اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنر ملی پدید آمده باشد.
11. اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد
12. هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.

 

با اینکه در مواد مذکور نامی از آثار سخنرانی ارائه شده در همایش، کنفرانس و مواردی از این دست نیامده است، برخی حقوقدانان قائل به تحت حمایت قرار گرفتن این آثار در قلمرو حقوق مالکیت فکری می باشند. زیرا همیشه ممکن است اشخاص قادر به ارایه افکار و اندیشه خویش و حاصل تحقیق و پژوهش یا خلاقیت خود در قالب نشر کتاب و مقاله نباشند و به هر دلیلی یا از حیث شرایط جسمانی شان که به آسانی برایشان ممکن نیست، پدیده های فکری خود را نگارش نمایند؛ همانند ضعف در بینایی یا سختی نوشتن  بدلیل بیماری عصبی وضعف دستان ناشی از رشه و ام .اس. یا بدلیل اضطرار در شرایط خاص مانند وضعیت حاکم و حادث بیماری کویید ۱۹می تواند نمونه این امر باشد که دستاورد علمی یک محقق پدید آمد و جامعه نیازمند استفاده آن ایده برای درمان بیماران است در عین حال هیچ مجله و یا انتشارات فعال برای نشر کتاب یا چاپ مقاله در آن زمان نیست. در اینصورت سخنرانی راهی برای ارایه دستاورد علمی است.

 

با بررسی های صورت گرفته در کتب و سایر منابع داخلی حقوق مالکیت فکری، برخی معتقدند  مطلق و عام بودن ماده 1  قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، منتهی به این امر می شود که هر اثر فکری گذشته از شیوه بیان و ظهور آن، مشمول حمایت قانون می گردد (آیتی، 1375: 106؛ امامی، 1393: 103).  تأکید آنها بر این قسم از ماده 1  قانون مذکور  می باشد که بیان شده است: ....... بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد...، اما نکته ای که حائز اهمیت است این می باشد که مقنن در ماده 1 قانون مذکور در مقام تعریف اصطلاحات اساسی و تخصصی قانون از جمله پدیدآورنده و اثر بوده است و اگر قصد حمایت از هر اثری که بدین شکل پدید می آمد را داشت، دیگر چه دلیلی بر وضع ماده 2 تحت عنوان آثار مورد حمایت وجود داشت، در شرایطی که می توانست با همین تعریف ساده - به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته –  به رسالت خود خاتمه دهد و  هر اثری را مورد حمایت قرار دهد؛ اگر این را بپذیریم وضع ماده 2 کاملا بی فایده و کاری بیهوده تلقی می گردد. موضوع دیگری که از سوی نویسندگان مذکور (اسماعیلی، 1384: 13؛ امامی، 1393: 103؛ آیتی، 1375: 106؛ شورای عالی انفورماتیک، 1373: 135)   مطرح می باشد این است که مصادیق ماده 2 قانون مذکور تمثیلی است و جنبه حصری ندارد یی آنکه ادله خاصی در این خصوص ارائه دهند؛ در پاسخ باید بیان داشت که سخنرانی و آثاری که از این طریق ارائه می گردند از مصادیق بسیار حائز اهمیت حوزه ادبی، هنری می باشد، چطور است که مقنن اثر فنی ای که جنبه ابتکاری داشته باشد - با اینکه در زمره حقوق مالکیت ادبی هنری قرار نمی گیرد -  را در ماده 2 قانون  مذکور گنجانده ولی هیچ حرفی از مصداق مورد بحث به میان نیاورده است؛ مقنن با اینکه در مقام بیان بوده است ولی در نام بردن از این مصداق خودداری و به عبارتی  سکوت کرده است و از این سکوت چنین برداشت می شود که مقنن قصد حمایت از چنین آثاری را نداشته است. اما  هیچ نشانه یا قیدی که نشان دهنده تمثیلی بودن این ماده است وجود ندارد، اگر مقنن چنین قصدی داشت به جای عبارت «آثار مورد حمایت» می توانست عبارت برخی از آثار مورد حمایت را درج نماید  و یا اینکه ذیل ماده 2، بند مستقلی را تحت عنوان «و سایر آثار مشابه» قرار دهد؛ از سوی دیگر برهم زدن اطلاق ماده 1 – که هر اثر با شرایط و ویژگی های خاصی را مورد حمایت قرار می داد-  و نهایتاً وضع ماده 2، حصری بودن آثار مورد حمایت را قوت می بخشد، همچنین اگر این مصادیق تمثیلی باشد، دیگر تدوین و تصویب قوانین متعددی در حوزه حقوق مالکیت فکری، بی فایده به نظر می آید. از لحاظ مبنایی و  پیشینه ای نیز حقوق مالکیت فکری از زمانی پا به میدان گذاشت که آثار و مطالب مندرج در منابع مکتوب مورد نقض و سرقت واقع می شد و حمایت از منابع مکتوب، حالت بدیهی و پیش‌فرض هر مقرره ای در حیطه مالکیت فکری می باشد، لکن مصداقی که نیاز به درج و شناسایی داشت، آثار غیر مکتوب می باشد؛ با این وجود چگونه می توانیم چنین چیزی را از قانون برداشت کنیم که مقنن قصد حمایت از چنین آثاری را داشته است؟  آن هم در شرایطی که هیچ نامی از آن نیامده و حتی مصداق مشابه به آن نیز در قانون مورد حمایت قرار نگرفته است و  در این مقاله نیز به تمامی دلایلی که توسط حقوقدانان ارائه شده، خدشه وارد شده است و دلایل دیگری نیز جهت تقویت نظر مختار ارائه شده است و از طرفی، در رویه قضایی نیز هیچ رأی قابل توجی یافت نشده است که دیدگاه قابل حمایت بودن آثار سخنرانی در قلمرو  ماده 1  و سایر مواد قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان و حتی دیدگاه تمثیلی بودن ماده 2 قانون مذکور را تقویت نماید. با این وصف ضرورت حمایت از صاحبان ایده از طریق ارایه اثر علمی با سخنرانی را نباید روا داشت.

برخی دیگر از حقوقدانان  (اصغری آقمشهدی، 1391: 53)  نیز با  استدلال لزوم مکتوب بودن آثار مورد حمایت قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، دیدگاه مختار را قوت می بخشند و به نظر می آید که مقنن عامدانه قصد حمایت از آثار ارائه شده تحت عنوان سخنرانی را نداشته است و تلاش برخی حقوقدانان جهت اثبات این موضوع که مقنن قصد حمایت از آثار شفاهی از جمله سخنرانی را در قانون مذکور داشته و قبولاندن این موضوع علیرغم عدم وجود دلایل قوی و فقدان  نص صریح قانون، چندان صحیح و مفید فایده به نظر نمی رسد و کمی دشوار است. لیکن رویه قضایی باید راهی برای دفاع از حقوق این اشخاص بیابد. بعنوان مثال جهت تجمیع بین تأکیدی که در متن قانون بر انتشار آثار وجود دارد و از سوی دیگر، حفظ حقوق اشخاصی که دستاورد علمی شان قبل از انتشار بوسیله سخنرانی ارایه دادند، فرصت کافی برای نشر ایده یا دستاورد علمی بعنوان مثال طی ۵ سال اعطاء نماید و در صورت عدم اقدام صاحب اثر، آن را  اغماض از حق مذکور تلقی نماید و سایر اشخاص را مجاز به اقدامات نشر و ثبت به نام خود سازد.

بند دوم: تحلیل موضوع  سخنرانی در کنوانسیون برن

کنوانسیون برن که با اهدافی همچون تشویق متفکران و اندیشمندان و گسترش توان علمی، اقتصادی و اجتماعی و رشد فرهنگی و اخلاقی در سایه حمایت از مالکیت فکری، در سال 1886 متولد شده است و تا به حال 127 کشور نیز به آن ملحق شده اند (امامی، 1393: 72). در بند 1 ماده 2 کنوانسیون برن چنین مقرر شده است: «مفهوم آثار نوشتاری و هنری شامل تمام تولیدات در زمینه های نوشتاری و ادبی، علمی و هنری می گردد، صرف نظر از شکل یا شیوه عرضه آن، مانند کتاب‌ها، جزوه ها و بقیه گونه های نوشتاری، سخنرانی‌ها، خطابه ها، موعظه ها و هرگونه اثر مشابه آنها، آثار موسیقایی نمایشی، آثار طراحی و تنظیم رقاص، نمایش های سرگرم کننده و مسکوت، موسیقی های تصنیفی باکلام یا بدون کلام، آثار سینمایی ای که حاوی بیان مفاهیم با ابزارهای سینمایی باشند، آثار نقاشی، طراحی، معماری، مجسمه سازی، حکاکی و لیتوگرافی، آثار عکاسی ای که حاوی بیان مفاهیم با ابزارهای عکاسی باشند، آثار هنرهای کاربردی، آثار تصویرگری، نقشه های جغرافیایی، نقشه ها، آثار طراحی و آثار سه بعدی در زمینه های جغرافی، توپوگرافی، معماری و علم.»  

در ماده مذکور، گذشته از درج عبارت «صرف نظر از شکل یا شیوه عرضه آن» بطور مستقیم به مصادیقی همچون سخنرانی ها، خطابه ها، موعظه ها اشاره شده است و از این رو، چنین آثاری (آثار شفاهی) مورد حمایت قرار گرفته اند. همچنین به موجب  بند 1 ماده 2 مکرر کنوانسیون نیز به کشورهای عضو اتحادیه چنین اختیاری داده شده است که سخنرانی های سیاسی و سخنرانی هایی که در روند رسیدگی های قضایی ارائه می گردد را از شمول حمایت خود خارج سازند. علیرغم تأکید بند 2 ماده 5 کنوانسیون مذکور بر تشریفاتی نبودن حمایت از آثار ادبی و هنری، اغلب کشورهای کامن لا، ثبت اثر را جهت بهره مندی از حقوق مؤلف ضروری دانسته اند و با استناد به بند 2 ماده 2 این حق را برای خود محفوظ دانسته اند که تمام یا برخی از آثار ادبی و هنری ای که ثبت نشده اند را از شمول حمایت قانون خارج نمایند. در کشورهایی که چنین وضعیتی دارند، مباحثی که دریک خطبه یا کنفرانس و مجلس ارائه می گردند، تحت حمایت قرار نخواهند گرفت، چون حمایت از آنها مشروط به ثبت شده است. به هر روی اینگونه نیست که هرگز اثر شفاهی در قالب سخنرانی مورد حمایت نباشد، لیکن این امر در برخی کشورهای عضو مقید به ثبت شده است. حال آنکه همین اندازه حمایت در حقوق ایران از صاحبان اثر در وضعیت مشابه بعمل نیامده است که جای خواهد داشت تا گامی برای این قبیل اشخاص برداشته شود. اساساً بسیاری از کشورها در مورد آثار شرط ثبت و امانت گذاری را لحاظ نموده اند، چنین شروطی می تواند برخی از منافع اثباتی را فراهم نماید، اما بر اساس کنوانسیون مذکور،  ضرورت دارد که ثبت اختیاری باشد و انتفاع  یا اجرای حقوق مؤلف را تحت تأثیر خود قرار ندهد (ویور، 1392: 112).      

نتیجه گیری

اثری که در ذهن پدید می آید، ممکن است به طرق مختلفی به عرصه ظهور برسد. شیوه عادی و پیش فرض ظهور آثار فکری به صورت مکتوب می باشد، لکن برخی اوقات شرایط ایجاب می کند که شخص آثار خود را به صورت شفاهی ارائه نماید. به عنوان مثال شخصی قصد سخنرانی در یک مجلس یا همایشی را دارد و با استدلال و اندیشه خویش، مطالب جدید و نوینی را در ذهن می پروراند تا آنها را برای نخستین بار در آن مجلس ارائه دهد، در چنین وضعیتی ممکن است مطالب وی بعد ها توسط حضار یا اشخاص دیگری در قالب یک مقاله یا کتاب منتشر گردد. البته علت عدم انتشار مهم نیست زیرا در برخی موارد ممکن است شرایط خاص حاکم مانند شیوع بیماری کویید ۱۹ در عصر حاضر که فعالیت انتشاراتی و یا نشر مجلات را مختل سازد و در عین حال محققی که می تواند پزشک باشد و جامعه به دستاورد جدیدیش در زمینه امور علمی و یا  دارویی برای درمان بیماران پرده برداشته  و در عین حال ضرورت دارد فوراً به جامعه ارایه شود؛ ابتدا ممکن است اثر علمی اش در قالب سخنرانی عرضه شود و یا ممکن است عدم انتشار ریشه در ضعف جسمانی و روحی شخص محقق داشته باشد که قادر نباشد فوراً اقدام به نشر نماید مانند بیماری عصبی  ورشه یا کم بینایی و یا ناتوانی دست ها در نگاش باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که فرقی میان سخنرانی در یکی فضای خصوصی و عمومی وجود ندارد و هر جایی که سخنرانی مورد نقض قرار بگیرد، سرقت علمی، ادبی و هنری محسوب می شود و شکی در این بحث وجود ندارد.  بررسی ها حکایت از آن دارد که در حال حاضر آثار سخنرانی به جهت عدم تصریح مقنن و دلایل متعدد دیگری در کشور ایران مشمول حمایت قانونی قرار نمی گیرند، اگرچه  در بند 2 ماده 2 لایحه حمایت از مالکیت فکری آثار شفاهی از قبیل سخنرانی، نطق، موعظه تحت عنوان آثار قابل حمایت درج شده اند، لکن  تا زمانی که این لایحه تصویب نشود، آثار شفاهی از جمله سخنرانی و موارد مشابه مورد حمایت قرار نخواهند گرفت. لیکن جای دارد تا رویه قضایی این خلاء قانونی را تا زمان وضع قانون جدید مرتفع نماید و به صاحب اثر ارایه دهنده دستاورد  علمی  از طریق سخنرانی فرصت مقتضی برای انتشار بدهند و در صورتی‌که مدت بالنسبه مدیدی مانند ۵ سال گذشته باشد ولیکن هیچ اقدامی از سوی صاحب اثر بعمل نیاید، در اینصورت این اقدام را به منزله اغماض از حقوق اش تلقی نماید تا راه برای سایرین جهت تحقیق و ثبت آن اثر و بهرمندی از اثر علمی برای تامین نیاز جامعه  گشوده شود. در کنوانسیون برن، آثار شفاهی مورد حمایت قرار گرفته است، لیکن در برخی از کشورهای عضو کنوانسیون حمایت از آثار شفاهی مشروط به ثبت اثر شده است، لذا اگر در آن کشورها، سخنرانی یک شخصی مورد نقض قرار گیرد، مورد حمایت قانونی قرار نخواهند گرفت مگر اینکه پیش از ارائه به ثبت رسیده باشند؛ اما در مجموع، سخنرانی بعنوان یکی از مصادیق مورد حمایت کنوانسیون برن شناسایی شده است و حمایت از سخنرانان در داخل کشور اقتضاء این دارد که لایحه جامع مالکیت فکری به مرحله اجرایی برسد تا حقوق قانونی این قشر، بیش از پیش تضییع نگردد.

    

 

 

 

 

مراجع

• آیتی، حمید (1375)، حقوق آفرینش های فکری، چاپ سوم، تهران، نشر حقوقدان.
• اسماعیلی، محسن (1384) آثار مورد حمایت در حقوق مالکیت های ادبی و هنری ایران و شرایط آن، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 28، زمستان.
• اصغری آقمشهدی، فخرالدین (1391)، درآمدی بر حقوق مالکیت فکری، چاپ اول، بابلسر، انتشارات دانشگاه مازندران.
• امامی، اسدالله (1393)، حقوق مالکیت معنوی، چاپ دوم، نشر میزان. تهران.
• شورای عالی انفورماتیک (1373)، حقوق پدیدآورندگان نرم افزار، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول.
• دراهوس، پیتر (1392)، فلسفه مالکیت فکری، ترجمه و تألیف محمود حکمت نیا و همکاران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
• میر حسینی، سید حسن (1394)، مقدمه ای بر حقوق مالکیت معنوی، چاپ پنجم، تهران، نشر میزان.
• ویور، دیوید (1392)، قواعد کپی رایت، ترجمه  شیما پور محمدی، چاپ اول، تهران، نشر میزان.
• Wipo Intellectual Property Hand Book, Wipo Publications, Second edition, 2004. Available at: http://www.wipo.int/about-ip/en/. Accessed 2017, Sep 12.
• www.vajehyab.com

 

---

[1] - فردوسی.

[2]- رؤیت شده در سامانه اینترنتی واژه یاب؛ به نشانیwww.vajehyab.com       در تاریخ  03/03/1399.

[3]- رؤیت شده در سامانه اینترنتی واژه یاب؛ به نشانیwww.vajehyab.com       در تاریخ  03/03/1399.

[4] Industrial Property.                                          

[5] CopyRight.

[6] Berne Convention .